गोष्ट मिलेट्सची भाग दोन - अंबली
Santosh Bobadeज्वारी (Sorghum), बाजरी (pearl millet), नाचणी(finger millet), वरई(barnyard millet), राळा(foxtail millet), सावा (little millet), कोदो (kodo millet), ब्राऊन टॉप मिलेट, प्रोसो मिलेट यातली काही नावं पहिल्यांदा ऐकल्यासारखी वाटत असतील. मिलेट आहारातून जाण्याची कारणं असंख्य आहेत. भारताच्या प्रत्येक राज्यात वेगवेगळ्या प्रकारचे मिलेट घेतले जात असत. जिथे ४५० मिमी पेक्षा कमी पाऊस पडतो अशा सगळ्या भागात मिलेट घेतले जाते. स्वातंत्र्य प्राप्तीनंतर ज्या प्रकारे आपल्या देशात सिंचनाच्या सुविधा उपलब्ध झाल्या त्याच प्रमाणात लागवडीखाली असलेल्या गव्हाचे आणि तांदळाचे उत्पादन वाढू लागले. साधारण 1970 आणि 71 च्या काळात एकूण अन्नधान्य लागवडीपैकी 45.9 टक्के एवढी मिलेट लागवड होती.
मात्र 1996 च्या काळात तीच लागवड 31.5 टक्क्यावर आली. याचाच अर्थ असा की तांदूळ आणि गव्हाच्या उत्पादनात प्रचंड वाढ झाली शिवाय पीडीएस (Public Distribution System) सिस्टमवर म्हणजेच शिधापत्रिकेवर संपूर्ण देशात गहू आणि तांदूळच दिला जाऊ लागला त्यामुळे अनेक शेतकऱ्यांना मिलेटमधून मिळणारे आर्थिक उत्पादन कमी झाले.
कोणत्याही प्रकारचा कस नसलेली, कमी पाण्याच्या जमिनीत शिवाय खडकाळ जमिनीतही मिलेट उगवून येतं. शिवाय मिलेट कोणत्याही प्रकारच्या रसायनाशिवाय उगवू शकतात. मिलेटमध्ये इतर धान्याच्या तुलनेत प्रोटीन, कॅल्शियम, फायबर जास्त प्रमाणात आढळून येतात. त्यामुळे आपल्या देशातील कुपोषणाचे प्रमाण तसेच अन्नधान्यामध्ये पोषणतत्त्वांचे प्रमाण ही समस्या सोडवता येईल. दक्षिण भारतात काम करणारे डॉक्टर खादर वली यांचं मिलेटबाबत विशेष संशोधन केलं आहे.
पाऊस कमी झाला किंवा मोठाली वादळं आली तरीही अशा जमिनीमध्ये टिकून असणारे मिलेट शेतकऱ्याला हुकमी उत्पादन मिळवून देते. शिवाय वाढती जागरूकता आणि ग्राहकांची मागणी यामुळे शेतकऱ्याला त्याच्या मालाला योग्य तो दर मिळतो. मिलेट्साठी लागणारा उत्पादन खर्च हा खूप कमी असल्याने शेतकऱ्याला परवडणारे पीक आहे. मिलेटसहित कडधान्य, तेल बिया आपल्याला मिश्रपीक पद्धतीने देखील करता येतात.
मिलेटमध्ये कणीस वगळता इतर भाग हा जनावरांच्या खाण्यासाठी वापरला जातो, त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जनावरांच्या चाऱ्याची व्यवस्था उपलब्ध होते. हा चारा पोषक असल्याने जनावरांची तब्येत उत्तम राहते. ज्वारीतील काही जाती नुसत्या जनावरांच्या खाण्यासाठी वापरल्या जातात.
कोणत्याही मधुमेह झालेल्या व्यक्तीला ग्लायसेमिक इंडेक्स कमी असलेली धान्य खाण्यास सांगितलं जातं. त्यामागचं कारण असं की ग्लायसेमिक इंडेक्स कमी असलेले धान्य आपल्या शरीरामध्ये ग्लुकोज हळूहळू सोडतं. त्यामुळे शरीरामध्ये साखरेची पातळी योग्य राखली जाते.
सगळे मिलेट खरीप हंगामात (पेरणी मे - जून) पेरले जातात. काही मिलेट (वरई- नाचणी ) भातासारखी लावणी करून करतात. काही नुसते फेकून करतात तर काही पेरणी केली जाते. सगळ्या मिलेटची पीक अवस्था 2 ते 4 महिन्यात येते. शिवाय रब्बी हंगाम (ऑक्टोबर) आणि उन्हाळ्यात देखील घेतले जातात.
मिलेटमध्ये तंतुमय (Fiber) पदार्थांचे प्रमाण जास्त असते. जो व्यक्ती मिलेट पहिल्यांदा खातो त्याला सुरुवातीला काही दिवस पोट बिघडण्याचा त्रास होऊ शकतो. त्यामुळे मिलेट खाताना काही गोष्टींची काळजी घेणे गरजेचे आहे. योग्य काळजी घेतल्यास मिलेटमधून मिळणारी सगळी पोषणमूल्ये आपल्याला शरीराला मिळतात.
मिलेट वापरताना लक्षात ठेवायच्या गोष्टी :
१. कोणतेही मिलेट वापरताना ते पहिल्यांदा स्वच्छ धुऊन नंतर आठ तास भिजवून, त्याचा कुठलाही पदार्थ करावा.
कारणं : मिलेट आठ तास भिजल्याने त्यात असणारे तंतुमय पदार्थ मोकळे होतात. मोकळे झालेले तंतुमय पदार्थ आपल्याला शरीराला पचवायला हलके असतात शिवाय मिलेट भिजवल्यानेच त्यातील सगळे पोषणमूल्य आपल्याला मिळतात. न भिजवता खाल्यास पचनाला त्रास होण्याची शक्यता आहे. मिलेटचा रवा किंवा पीठ करताना सुद्धा हीच पद्धती वापरणे अनिवार्य आहे.
२. मिलेट भिजवताना वापरलेले पाणी फेकून देऊ नये. ते पुन्हा वापरावे
कारण : रात्रभर पाण्यात भिजल्याने काही पोषकमूल्ये पाण्यात विरघळतात. तेच पाणी फेकून दिल्याने चवीत आणि पोषणात फरक पडतो. जसे की कोडो मिलेट लगेच आपला काळसर रंग पाण्यात सोडते.
३.. मिलेट खरेदी करताना वेगवेगळे रंग असलेले अथवा नुसती वरची साल काढलेले (unpolished) मिलेटच खरेदी करावे म्हणजेच मिलेटला रंग असतो. पूर्णपणे सफेद असलेले मिलेट विकत घेऊ नये.
कारण - जसे की राळ (foxtail Millet) हे पिवळ्या रंगाचे असते, वरई हे त्वचेच्या रंगाचे असते तर कोडो हे काळपट असते. मिलेटला असणारा रंग त्याच्यामध्ये असणारे गुणधर्म दर्शवतो.
४. मिलेट धुताना जर रंग गेला तर ती नैसर्गिक क्रिया आहे त्यामुळे दोन वेळा पेक्षा जास्त मिलेट धुवू नये.
कारण : एखाद्या धान्याचा जास्त रंग गेला म्हणजे आपण ते जास्त धुतो. त्यात घाण आहे असे आपल्याला वाटते. परंतु मिलेटचा रंग जाणे नैसर्गिक आहे. जास्त वेळा धुतल्यास त्यातील पोषकमूल्य कमी होते.
५. शहरांमध्ये हल्ली मिलेट म्हणून बरेच जण मिलेटच्या बिया म्हणजेच सिड विकत आहेत त्यामुळे घेताना काळजी घ्यावी.अशा बिया खाल्यास आपल्या पचन संस्थेला गंभीर आजार होण्याची शक्यता आहे.
६. मिलेट कधीही कुकरमध्ये शिजवू नये. लोखंडी भांडे किंवा मातीच्या भांड्याचा वापर करावा.
कारण : कोणतेही धान्य कुकरमध्ये शिजवल्यास शिट्टीमधून पोषकमूल्य निघून जातात. मातीच्या भांड्यात मंद आचेवर शिजवून त्याची चव अबाधित राहते. लोखंडाच्या भांड्यात केल्याने शरीराला आवश्यक असणारे लोखंड (iron) आपल्याला मिळते.
मिलेट कुणी व किती खावे ?
वय वर्षे 5 ते वय वर्षे 100 पर्यंत कुणीही व्यक्ती मिलेट खाऊ शकतात. मिलेट आकाराने लहान असेल तरी शिजवून झाल्यावर मिलेट फुलतात. एका व्यक्तीच्या मुठीत बसतील एवढे मिलेट एका व्यक्तीला पुरतात म्हणजेच चार लोकांसाठी चार मुठी पुरतात. जितके मिलेट घेऊ त्याच्या चार पट पाणी घालावे.
मिलेटपासून बनवले जाणारे पदार्थ
मिलेट रवा : या रव्याचा उपमा तसेच खीर करता येते
मिलेट पीठ : याचे इडली, डोसा, चपाती, भाकरी, माडगं, आंबील करता येते
त्याचसोबत मिलेटचे बिस्कीट, लाडू, शेवया, नूडल्स,पोहे, मुरमुरे बनवता येतात
मिलेट अंबली
साहित्य : कोणतेही मिलेट, सुती कपडा, मातीचे भांडे
कृती:
1. प्रथम मिलेट 12 तास पाण्यात भिजत ठेवावे
2. दुसऱ्या दिवशी मातीच्या भांड्यात तेच मिलेट शिजवण्यासाठी मंद आचेवर ठेवावे. शिजवताना मीठ टाकू नये.
3.शिजवून झाल्यावर थंड होऊ द्यावे
4.थंड झाल्यावर मातीच्या भांड्याला व्यवस्थित सुती कपडा गुंडाळावा.
ते भांडे ठेवून द्यावे.
5. 12 तास आंबून झाल्यावर गरज वाटल्यास थोडे मीठ टाकून खाता येते. शिल्लक राहिलेली अंबली त्याच दिवशी खाऊन संपून टाकावी.
पुढील भागात मिलेट्सची ओळख
